Η πανέμορφη Σάμος από το 16ο αιώνα είχε αυτόνομη διοίκηση, γλωσσική και θρησκευτική ελευθερία, ενίοτε τουρκική απουσία για δεκαετίες.
Το ανατολικό Αιγαίο, αν και επαναστάτησε αμέσως μαζί με την Πελοπόννησο και τη Στερεά, τα ανατολικά νησιά μας δεν έτυχαν στήριξης για την ενσωμάτωση από τις Προστάτιδες Δυνάμεις της Ανεξάρτητης Ελλάδας. Η διαδικασία της πλήρους Ανεξαρτησίας θα ολοκληρωθεί λίγο πριν και κυρίως με τους Βαλκανικούς πολέμους όταν η συμφωνία του επικεφαλής των Σαμίων, του Θεμιστοκλή Σοφούλη, από τις 20/09/1912 έως 11/11/1912 φαίνεται να μην εφαρμόζεται. Το Μάρτιο 1913 ο ελληνικός στόλος καταφθάνει στη Σάμο προς επίρρωση της συμφωνίας και η ενσωμάτωση επιτυγχάνεται πλήρως στις 31 Ιανουαρίου 1914. Παρόλ’ αυτά τα τελευταία εκατό χρόνια, ιδίως ο 19ος αιώνας έφερε πολλαπλές εξεγέρσεις που υπήρξανε σημείο τριβών, αναστατώσεων και αλλαγών στο νησί του Πυθαγόρα.
Ανάμεσα στην αυτονομία και την ανεξαρτησία για τέσσερις αιώνες
Η νήσος με τη βαθιά δημοκρατία στη σύγχρονη ιστορία υπερηφανεύεται για τη σαμιώτικη παράδοση στην οργανωμένη τοπική αυτοδιοίκηση από το 16ο αιώνα όταν η Σάμος γίνεται οθωμανική επαρχία με εσωτερική μετακίνηση ελληνορθόδοξων κατοίκων. Ήδη από το 1475 περίπου το νησί είχε ερημώσει είτε εξαιτίας των επιδρομών από πειρατές, είτε εξαιτίας φονικών σεισμών. Σε κάθε περίπτωση, η έρημη Σάμος για έναν αιώνα επιβίωνε άδεια ως ορμητήριο υλοτομίας κατά κύριο λόγο από τις γύρω περιοχές.
Ο Τούρκος ναύαρχος Kilich Ali Pasha αργότερα στα μέσα του 16ου αιώνα θα φέρει αποίκους από μεγάλα νησιά όπως η Κύπρος, η Αίγινα, τα Κύθηρα, η Λευκάδα, η Εύβοια, η Χίος και η Λέσβος, και θα επαναπατρίσει απογόνους παλαιών οικογενειών από τη Σάμο οι οποίοι μαζί με τους νησιώτες αυτούς, τους Πελοποννησίους και τους Μικρασιάτες, κυρίως Βουρλιώτες, όλοι μαζί θα δημιουργήσουνε το νέο λαό της Σάμου. Απ’ αυτό το αμάγαλμα νησιώτικης ελευθερίας και ηπειρωτικής πειθαρχίας, ο νέος λαός της Σάμου θα μείνει στην ιστορία του ελληνικού έθνους ως ο πιο μαχητικός πληθυσμός κι ίσως ο πιο ανεξάρτητος διοικητικά. Οι Τούρκοι από το 1562 έως το 1805 έχουνε τη νήσο σε καθεστώς βακουφικό.
Ο πληθυσμός στη Σάμο έπειτα τη νεότερη εποχή είχε επίσης ανοδικές τάσεις από τους 11.000 (1650) σε 12.000 (1700) έως 27.000 κατοίκους (1830). Η δημογραφική αύξηση μαρτυρεί υψηλό βιοτικό επίπεδο και ήρεμες σχέσεις με το Σουλτάνο ο οποίος ήλεγχε το σχετικά εγγύτερο νησί μέσω του βοεβόδα και του καδή. Αρχικά υπήρχε απόλυτη αυτονομία (1562-1619), όμως ακολούθως τοποθετήθηκε Οθωμανός βοεβόδας, μετά από τη σύμφωνη γνώμη των ισχυρών προεστών (1619-1805). Οι προεστοί στην πραγματικότητα ήτανε το κύριο πρόβλημα της Σάμου διαχρονικά και λιγότερο οι ίδιοι οι Τούρκοι, καθώς οι Έλληνες προύχοντες συνεργάζονταν με το Σουλτάνο για την απομύζηση των φόρων των Χριστιανών.
Το 19ο αιώνα υπό την επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης ακολούθησε η εξέγερση των αστών καρμανιόλων (1805-1812) με ανεξαρτησία και όχι αυτονομία, όμως έπειτα ήρθε ο Στρατοπολιτικός Διακανονισμός της Σάμου (1812-1830), η επαναστατημένη Σαμιακή Πολιτεία (1830-1834) εξαιτίας της μη-ένταξης της νήσου στην Ελλάδα και εντέλει, πριν την οριστική απελευθέρωση, οι Σαμιώτες υποχρεώθηκαν σε φορολογία 400.000 γρόσια κατ’ έτος σε μία μακρόχρονη οθωμανική Ηγεμονία (1834-1914).
Η Επανάσταση προηγήθηκε στη Σάμο κατά μία δεκαετία
Ο Αιώνας των Φώτων και η Γαλλική Επανάσταση το 18ο αιώνα πυροδοτούνε την αφύπνιση των Σαμίων πολύ πριν τη Φιλική Εταιρεία και αντίστοιχα την εθνική συνειδητοποίηση σε περιοχές στην ελληνική Διασπορά και στην ηπειρωτική χώρα. Παρά το γεγονός ότι η φορολογία της Πύλης ήτανε και στις δύο πλευρές του Αιγαίου η αφορμή για την επαναστατική δράση, οι Σαμιώτες ήρθανε πρώτοι στην έγκαιρη αντίδραση. Για μια δεκαετία στις αρχές του 19ου αιώνα οι καρμανιόλοι, έμποροι και αστοί, εκείνοι αναλαμβάνουνε πια την εξουσία, κόβοντας την πρόσβαση των προεστών, των αποκαλούμενων καλικάντζαρων, οι οποίοι έκαναν αντιπολίτευση στους ομόθρησκους Έλληνες Χριστιανούς. Η άνοδος των καρμανιόλων, σαφώς αυτή είναι η περίοδος της απόλυτης Ανεξαρτησίας για το νησί, χωρίς Τούρκους επιτηρητές και κυρίως δίχως εσωτερικούς υπονομευτές.
Γι’ αυτό η δεκαετία από το 1805 έως το 1812 εκλαμβάνεται ως η απολύτως ανεξάρτητη περίοδος, καθώς οι προεστοί αποδυναμώνονται, ενώ παράλληλα αναδύεται στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες η ιστορική μορφή του Γεώργιου Παπλωματά (1772-1850), γνωστού αργότερα με το επαναστατικό προσωνύμιο Λυκούργος Λογοθέτης. Ο Παπλωματάς γεννήθηκε στο Νέο Καρλόβασι, όπου σπούδασε στη φημισμένη Πορφυριάδα Σχολή από το 1781 και στην Κωνσταντινούπολη αργότερα για τρία χρόνια έως το 1794, μία μόρφωση που του εξασφάλισε εργασία «δεύτερου Λογοθέτη», ήτοι ενός διοικητικού υπαλλήλου αρχικά υπό τον Κωνσταντίνο Υψηλάντη στο Ιάσιο κι έπειτα υπό τον Αλέξανδρο Σούτσο στο Βουκουρέστι και τελικώς σε ανώτερη θέση στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Λυκούργος Λογοθέτης, ο δίκαιος ηγέτης των δημοκρατικών Σαμίων, ίδρυσε Φιλανθρωπική Εταιρεία στο μοντέλο των Φιλικών και στάθηκε στο τιμόνι της σαμιακής διακυβέρνησης από το 1823 παμψηφεί. Ο ίδιος έχαιρε καθολικής αποδοχής, άλλωστε μαζί με το διάσημο πυρπολητή τον Κανάρη απέτρεψαν την απόβαση των Τούρκων στη Σάμο στις 6 Αυγούστου 1824, μια νίκη που αποδίδεται στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος και στον Τριαδικό Θεό. Η 6η Αυγούστου αποτελεί έως σήμερα την τοπική γιορτή στη Σάμο.
Ο Γεώργιος λογοθέτης Ιωάννου Σάμιος, όπως επισήμως υπέγραφε ο Λυκούργος, και ο θρυλικός Κωνσταντίνος Κανάρης από τα Ψαρά συνομολόγησαν στο Σύνταγμα-Συμβόλαιο επί Όθωνα το 1844 στην ελεύθερη Ελλάδα, αν και τα δύο νησιά, Σάμος και Ψαρά, δεν ανήκουνε ακόμα στο ελληνικό κράτος και η Ένωση θα γίνει μόλις στον 20ο αιώνα. Οι δύο ηγετικές μορφές του Αγώνα για την Ανεξαρτησία του Ανατολικού Αιγαίου είχανε κάθε λόγο στην εσωτερική αναδόμηση του νέου ελληνικού κράτους και κανείς ποτέ δεν αμφισβήτησε την ελληνικότητα των νήσων προέλευσής τους.
Η Ηγεμονία, μια μετάβαση προς την ένωση
Οι Οθωμανοί τις τελευταίες δεκαετίες πριν την Ένωση είχανε εμφανή παρουσία στη Σάμο όπου επέβαλαν το καθεστώς της Ηγεμονίας με πόλεμο. Στα χρόνια της Ηγεμονίας διακρίνουμε δύο περιόδους: α) 1834 – 1849 και β) 1850 – 1912. Από τη δύσκολη πρώτη φάση με τα τούρκικα όπλα οι Σάμιοι θα περάσουνε στη δεύτερη πιο ελεύθερη περίοδο της αναγέννησης για την εκπαίδευση και κυρίως τη διοίκηση.
Αναμφίβολα, την πρώτη φάση από το 1834 έως το 1849, που αφορά σε πολύ σκληρή επιτήρηση από την Πύλη (Οργανικός Χάρτης της Ηγεμονίας), χαρακτηρίζει η ανομία των προεστών οι οποίοι καπηλεύονται τους ομοδόξους Σαμίους οικονομικά. Αντιθέτως, η δεύτερη φάση έρχεται μετά την εξέγερση του 1849/1850 πια στα καλύτερα χρόνια της Μεταρρύθμισης με τον οθωμανικό στρατό να έχει πια μόνιμη παρουσία στο νησί από το 1850 έως το 1912 (Αναλυτικός Χάρτης της Ηγεμονίας).
Η έλευση του Γεώργιου Κονεμένου ως τοποτηρητή συνεπάγεται την ίδρυση νέων σχολείων, συμβολαιογραφείου και ληξιαρχείου. Οι Σάμιοι οργανώνονται σε εκτελεστικό σώμα και νομοθετικό σώμα με Κυβερνήτη απευθείας διορισμένο από το Σουλτάνο. Στη μακρά ηγεμονική περίοδο άλλαξαν 18 Ηγεμόνες, άπαντες ελληνορθόδοξοι, όχι όμως πάντα πατριώτες.
Μάλιστα, η δολοφονία του Ανδρέα Κοπάση το 1912, αυτός ήτανε ο τελευταίος Ηγεμόνας της Σάμου, με τούτο το βίαιο τρόπο άνοιξε πλέον η δημοκρατική Σάμος το δρόμο προς την Ένωση περί τα τέλη του 1912 έως τις αρχές του 1913. Η πολυπόθητη ενσωμάτωση ολοκληρώνεται τον Ιανουάριο του 1914 μετά το πέρας των Βαλκανικών, χωρίς όμως καμία μάχη να διεξαχθεί επί σαμιακού εδάφους. Η Ένωση της περήφανης Σάμου με την Ελλάδα επετεύχθη απόλυτα διπλωματικά.
